ଭାରତର ଓଡିଶାର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଧାର୍ମିକ ତଥା ସାଂସ୍କୃତିକ ସ୍ଥାନ ଅଟେ। ସମ୍ବଲପୁର ସହରରେ ଅବସ୍ଥିତ ଏହି ମନ୍ଦିର ଏହି ଅଞ୍ଚଳ ପାଇଁ ଅତୁଳନୀୟ ଐତିହାସିକ, ସାଂସ୍କୃତିକ ଏବଂ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ମହତ୍ତ୍ଵ ରହିଛି | ଦେବତା, ମା ସମଲେଶ୍ୱରୀ, ସମ୍ବଲପୁର ତଥା ଏହାର ଆଖପାଖ ଅଞ୍ଚଳର ମୂଖ୍ୟ ଦେବତା ଭାବରେ ସମ୍ମାନିତ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ମନ୍ଦିର ଶତାବ୍ଦୀ ଧରି ଉପାସନା ତଥା ଭକ୍ତିର କେନ୍ଦ୍ର ହୋଇଆସୁଥିଲା। ଐତିହାସିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମି ମା ସାମଲେଶ୍ୱରୀ ମନ୍ଦିରର ପ୍ରକୃତ ଉତ୍ପତ୍ତି ଏହାର ଇତିହାସ ସହିତ ରହସ୍ୟମୟ ହୋଇ ରହିଛି। ସ୍ଥାନୀୟ କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଏବଂ ଲୋକନୃତ୍ୟ ସହିତ ଜଡିତ |
ଲୋକପ୍ରିୟ ବିଶ୍ୱାସ ଅନୁଯାୟୀ, ଏହି ମନ୍ଦିର ୧୬ ତମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ସମ୍ବଲପୁରର ପ୍ରଥମ ରାଜା ବଳରାମ ଦେବଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା | ୧୫୭୦ ରୁ ୧୫୯୫ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାଜତ୍ୱ କରିଥିବା ବଳରାମ ଦେବଙ୍କୁ ସମ୍ବଲପୁର ରାଜ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇଥିଲା। ସେ ଏକ ସେମେଲ ଗଛ ତଳେ ମା ସମାଲେଶ୍ୱରୀଙ୍କ ପ୍ରତିମା ଆବିଷ୍କାର କରି ଦେବତାଙ୍କୁ ରଖିବା ଏବଂ ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟକୁ ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରିଥିବା କୁହାଯାଉଛି। ତଥାପି, ବଳରାମ ଦେବଙ୍କ ରାଜତ୍ୱର ବହୁ ପୂର୍ବରୁ ଏହି ସ୍ଥାନ ଉପାସନା ସ୍ଥାନ ହୋଇଥାଇପାରେ ବୋଲି ପରାମର୍ଶ ରହିଅଛି।
ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ସମ୍ବଲପୁରର ଚତୁପାର୍ଶ୍ୱରେ ବିଭିନ୍ନ ଶାସକ ଏବଂ ରାଜବଂଶ ଦେଖିଛନ୍ତି, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏହାର ଇତିହାସର ସମୃଦ୍ଧ ସହଯୋଗ କରୁଛନ୍ତି | ଏହି ମନ୍ଦିର, ଏହି ଅଞ୍ଚଳର ଚିରସ୍ଥାୟୀ ଧାର୍ମିକ ପରମ୍ପରାର ଏକ ପ୍ରମାଣ ଭାବରେ ଛିଡା ହୋଇଛି | ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଵୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡିକ ମନ୍ଦିର ଚତ୍ତୁଦିଗ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଅଭୟାରଣ୍ୟ (ଗରାବଗ୍ରିହା), ଏକ ଫ୍ରଣ୍ଟାଲ୍ ହଲ୍ (ଜଗାମୋହାନା) ଏବଂ ସ୍ତମ୍ଭ ବିଶିଷ୍ଟ ହଲ୍ (ନାଟାମାଣ୍ଡିରା) ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ | ମୂଖ୍ୟ ଅଭୟାରଣ୍ୟ, ଯେଉଁଠାରେ ଦେବୀଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଛି, ତାହା ହେଉଛି ମନ୍ଦିରର କେନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁ |
ବିଜୟା ଦଶମୀ ଆଗରୁ ୯ ଦିନ ଧରି ମନ୍ଦିରରେ ନବରାତ୍ର ପୂଜା କରାଯାଏ । ଏହି ୯ ଦିନ ପାଇଁ ଅନେକ ଭକ୍ତ ଅଖଣ୍ଡ ଦୀପ ପ୍ରଜବାନ କରନ୍ତି । ଏହି ସବୁ ଦୀପକୁ ଭକ୍ତଙ୍କ ନାମ ଲେଖା ଯାଇ ଏକ ବଡ଼ ପ୍ରକୋଷ୍ଠରେ ରଖା ଯାଇ ଥାଏ ଓ ସେଥିରେ ଘୃତ ଅବିରାମ ଭାବେ ଦିଆ ଯାଉଥାଏ ଯେପରି ଦୀପ ନ ଲିଭିବ । ଭକ୍ତମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ଯେଉଁ ମାନସିକ କରି ଦୀପ ସ୍ଥାପନା କରନ୍ତି ମାଁ ସମଲେଶ୍ୱରୀ ତାକୁ ନିଶ୍ଚୟ ପୂରଣ କରନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରଥା ଦିନକୁ ଦିନ ଏତେ ଲୋକପ୍ରିୟ ହୋଇ ଆସୁଛି ଯେ ମନ୍ଦିର ପ୍ରଶାସନ ଏଥି ନିମନ୍ତେ ଆହୁରି ଏକ ବୃହତ ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ନିର୍ମାଣ କରୁଛନ୍ତି ।
ମାଁ ସମଲେଶ୍ୱରୀଙ୍କ ମନ୍ଦିରରେ ମହାଳୟା ଦିନ ସବୁଠୁ ବେଶୀ ଜାକଜମକରେ ପାର୍ବଣ ହଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଦୀପାବଳି , ଦଶହରା ଓ ଅନ୍ୟ ହିନ୍ଦୁ ପାର୍ବଣ , ତଥା ନୂଆଖାଇ ପରି ଗଣ ପର୍ବରେ ମଧ୍ୟ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପୂଜା ଆରାଧନା ସହ ଭୋଗର ବ୍ୟବସ୍ଥା ହୁଏ । ସମ୍ବଲପୁର ଅଞ୍ଚଳର ଅନେକ ବ୍ୟକ୍ତି ନୂଆ ଗାଡି କିଣିଲେ ଏହି ମନ୍ଦିରରେ ହିଁ ପୂଜା କଳା ପରେ ଯାଇ ଚଳେଇ ଥାଆନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଛ କେହି ବିବାହ ଅନୁଷ୍ଠାନ କରିବା ଆଗରୁ ପ୍ରଥମ ନିମନ୍ତ୍ରଣ ମାଁ ସମଲେଇଙ୍କୁ ଦେଇ ତାଙ୍କୁନିମନ୍ତ୍ରଣ କଳା ପରେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ବଣ୍ଟନ ଆରମ୍ଭ କରିବାର ପ୍ରଥା ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।
